De natuur, en bomen in het bijzonder, draagt op veel verschillende manieren bij aan het welzijn van mensen. In de artikelenreeks Bomen en hun ecosysteemdiensten zijn we ingegaan op de functies die bomen vervullen op het gebied van watermanagement, verkoeling, luchtkwaliteit, biodiversiteit, CO2 opslag en het bevorderen van welzijn in de stedelijke omgeving. In dit blog richten we ons op de culturele ecosysteemdiensten die bomen ons leveren.
Culturele ecosysteemdiensten zijn immateriële diensten, belevingsgericht, die bomen aan mensen leveren. Het gaat daarbij vooral om geestelijke verrijking, cognitieve ontwikkeling, recreatie en beleving. We onderscheiden een aantal hoofdgroepen in de culturele ecosysteemdiensten die bomen leveren:
- Natuurlijke omgeving voor recreatie en toerisme
- Bijdrage aan een groene leefomgeving
- Natuurlijk erfgoed
Natuurlijke omgeving voor recreatie en toerisme
Bomen leveren een essentiële bijdrage aan het creëren van een aantrekkelijke omgeving voor vrijetijdsactiviteiten. Dit leidt tot natuurgerelateerde toerisme- en recreatieactiviteit. Denk daarbij aan bezigheden zoals wandelen en fietsen, recreëren rondom het water, spelen etc. In de afgelopen jaren is dit, mede doordat we tijdens corona de natuur weer massaal zijn gaan ontdekken, gestaag toegenomen. Een groen recreatiegebied verbetert de fysieke en mentale gezondheid van de bezoekers. De nabijheid van een dergelijk gebied stimuleert ook de openluchtrecreatie en fysieke activiteit, wat weer direct een positief effect heeft op de gezondheid. Zeker voor kinderen draagt het contact met groen opmerkelijk bij aan een gezonde ontwikkeling. Inmiddels bestaat er voldoende wetenschappelijke ondersteuning voor deze positieve invloeden. Zie hiervoor onder andere De Kennisbundeling Groen en Gezondheid, RIVM 2022 of de Factsheet Groen en wonen, Wageningen University & Research.
Klimbomen
Laat kinderen spelen in het groen en ze ontdekken in alle vrijheid de natuur. Laat ze ravotten tussen en klimmen in de bomen. Ze krijgen er zelfvertrouwen van. ‘Klimbomen zijn leuker dan tablets’ vindt de spelende jeugd.
Onze favoriete klimbomen: Platanus x hispanica (Plataan), Carpinus betulus (Haagbeuk) en Pterocarya fraxinifolia (Kaukasische vleugelnoot).
Bijdrage aan een groene leefomgeving
Een groene omgeving, waarbinnen bomen een bepalend onderdeel vormen, is aantrekkelijk voor veel mensen vanwege de positieve invloed op de leefomstandigheden, het visuele genot en de al eerder genoemde mogelijkheden voor recreatieve activiteiten. De ecosysteemdienst die wij in de context van een groene leefomgeving bedoelen heeft dan ook alles te maken met de voordelen voor huisvesting gerelateerd aan het wonen in de nabijheid van natuur. Studies hebben het verband aangetoond tussen de waarde van woningen met zicht op een groene ruimte met bomen in vergelijking met zicht op een versteende ruimte. Overigens zonder hier de eigen tuin in mee te tellen. De meerwaarde van een woning met zicht op groen wordt geschat op 5-14% (literatuurstudie voor Nederland; Ruijgrok, 2006).
Natuurlijk erfgoed
Het begrip natuurlijk erfgoed als culturele ecosysteemdienst van bomen verwijst naar de specifieke culturele waarde die bomen binnen een gemeenschap kunnen hebben. Bomen kunnen verschillende culturele betekenissen hebben en een belangrijke rol spelen in tradities, symboliek, rituelen en historische gebeurtenissen. Denk maar aan de traditionele kerstboom die we in onze cultuur allemaal in december weer optuigen. Of aan de vele afbeeldingen van bomen die we terug zien als symbool in vlaggen. Bomen op begraafplaatsen en de moderne herdenkingsbomen zijn in deze context een aparte categorie. Hier komen symboliek, cultuur en verbinding samen. Méér hierover kun je lezen in het boek Bomen op Begraafplaatsen, een informatie- en inspiratiebron voor ontwerpers en beheerders.
Natuurlijk erfgoed omvat echter meer. Ook bomen die van belang zijn vanwege hun ecologische waarde, biodiversiteit of omdat ze een belangrijke rol spelen in de lokale geschiedenis of cultuur behoren tot natuurlijk erfgoed. Een voorbeeld vinden we in De Maasheggen, het gebied waar Boomkwekerij Ebben gevestigd is. De Maasheggen is een eeuwenoud cultuurlandschap waar natuur, landschap, economie en cultuur onlosmakelijk met elkaar verweven zijn. Sinds 2018 heeft het als enige in Nederland de status van Unesco biosfeergebied.
Ook de historische etagelindes, zoals onder andere nog te zien in de kernen van Oisterwijk, Nuenen of Hilvarenbeek, zijn een voorbeeld van natuurlijk erfgoed. Deze Hollandse linde, Tilia x europaea stond in het verleden vaak op het dorpsplein. De boom werd in drie verdiepingen gesnoeid, waarbij de onderste etage voor de gewone burger staat, de middelste voor het gezag en in de bovenste woonde de goden. Onder de etagelinde werden de dorpsfeesten gehouden, werd recht gesproken en vond de weekmarkt plaats. De goddelijke symboliek is wellicht niet meer van deze tijd, maar ook nu wordt de etagelinde nog geplant vanwege zijn sociale functie.
Last but not least, willen we nog de educatieve waarde van het natuurlijk erfgoed onderstrepen. Bomen fungeren als natuurlijke klaslokalen waar mensen leren over natuur, ecologie en biodiversiteit.
Kortom, het behoud en duurzaam beheer van bomen als cultureel erfgoed zijn van belang om de culturele ecosysteemdiensten te waarborgen en de unieke band tussen bomen en menselijke cultuur te behouden.
