In de strijd om ruimte in de stad, delft groen vaak het onderspit. Daken zijn dan een uitgelezen kans om de stad toch te vergroenen. Leg een daktuin aan en voeg een groene leefruimte toe. Zowel voor mensen als dieren en insecten. De zogenaamde intensieve daktuin is daarbij het hoogst haalbare. En wil je de esthetiek, beleving en functionaliteit van een daktuin verbeteren, pas dan bomen toe. Iedere daktuin, of het nu gaat over tuinen op daken van gebouwen of over pleinen en parken op parkeergarages, heeft zijn eigen uitdagingen. Deze uitdagingen zijn 1. Bouwtechnisch van aard en gaan over draagkracht, gewicht en constructie van het dak. 2. Technisch van aard en gaan over groeiplaatsinrichting en irrigatie. 3. Gaan over het te kiezen sortiment: de extremere situaties vragen om een uitgekiend beplantingsontwerp waar boomvorm, kroonvorm en soortkeuze leidend in zijn.
In dit artikel geven we je een handreiking om je te helpen de ideale boom of bomen voor je toekomstige daktuin te kiezen.
De ene daktuin is de andere niet
We onderscheiden verschillende types daktuinen. Zo is er de daktuin op straatniveau, gebouwd op een (parkeer)kelder, metrostation, of andere ondergrondse voorzieningen. De ondergrondse groeiruimte en diepte van het substraat is hier net als op iedere daktuin beperkt, maar weersextremen zoals wind zijn hier geringer. Een etage hoger, bij een daktuin op de eerst of tweede verdieping, worden de omstandigheden al zwaarder: meer wind en warmte dan op de begane grond. Bovendien heeft men hier vaak minder doorwortelbaar volume, omdat hoe hoger men bouwt, hoe duurder het is om de constructie te maken die een dikker groeipakket kan dragen. Grotere daktuinen of terrassen op hoogte zijn vaak blootgesteld aan veel wind en zon. Dit beperkt het sortiment. Tot slot zijn ook balkons een vorm van daktuinen. Ze zijn vaak kleiner en bevinden zich aan verschillende zijden van een gebouw. De ligging ten opzichte van de windrichting bepaalt in grote mate de hoeveelheid wind en regen op het balkon en daarmee welke soorten hier kunnen groeien.
Weersinvloeden op de daktuin
- Windbelasting
Wind is het meest bepalende element op daken. De hoogte zorgt er vaak voor dat wind vrij spel heeft. Ligt een daktuin tussen andere hoge gebouwen dan ontstaan er vaak windtunnels. Wind beperkt de groei van de boom en er zijn bomen die beter tegen wind kunnen dan andere bomen. Bomen die minder goed wind verdragen hebben brozere takken of een hele dichte kroon die veel wind vangt, of zijn gevoelig voor ziektes door tocht. Het kiezen van een geschikte dakboom begint dus bij het kiezen van een boom die goed tegen wind kan. Daarbij is het belangrijk om te weten dat de vorm van een boom op een extreme standplaats als een dak, voor een groot deel gevormd wordt door de wind. Wind en veranderende luchtstromen buigen de takken en waaien binnen de kroon. De boom compenseert dit met de aanleg van knoppen en het ontwikkelen van nieuwe takken. Kies dus een boom waarvan de kroon al volledig ontwikkeld is op de kwekerij en die begeleidingssnoei heeft gehad. Gelet op de windbelasting zijn meerstammige bomen de beste keuze door hun lage zwaartepunt. Zeker aan de dakranden waar de invloed van de wind het grootst is, is dit van belang. Meerstammige bomen kunnen ook ingezet worden om in het midden van de daktuin een beschut microklimaat te creëren waarin wel minder windbestendige bomen en boomvormen gebruikt kunnen worden.
- Hittebelasting
Ook de factor hitte speelt een rol van betekenis. Het maakt nogal uit of je te maken hebt met een open situatie waar de wind vrij spel heeft of een besloten patio, met een glazen gevel die de hitte en zonstraling accumuleert. Dit heeft niet alleen invloed op het toegepaste groen maar ook op de hele beleving van de daktuin. In steden zijn er bovendien veel oppervlakken die reflecterend zijn: niet alleen glas, maar ook lichtgekleurde gevelbekleding en lichte bestrating hebben grote gevolgen voor de beplanting. Zo is de onderkant van bladeren minder goed beschermd tegen straling en kan het blad door reflecterende bestrating verbranden. Behalve hitte, is een open locatie al dan niet in combinatie met wind van grote invloed op het uitdrogen van de beplanting. Vaak worden voor bomen op daken dan ook bomen gekozen die goed tegen droogte kunnen en graag op zonnige plekken groeien.
Bewatering en irrigatie van de daktuin
Essentieel voor iedere aanplant, of het nu op een dak is of niet, is de beschikbaarheid van voldoende water. Omdat een dak een kunstmatig ecosysteem is, is voor een relatief dure investering als bomen op daken een goed irrigatiesysteem dan ook noodzakelijk. Daktuinsubstraten bevatten veel lucht -wat belangrijk is voor bomen- maar voeren het water vaak ook snel af. Daarom loont het de moeite om te onderzoeken of capillaire watersystemen kunnen worden ingezet om het substraat voortdurend vochtig te houden, en zo een constante schijnwaterstand te scheppen. Is er een lichtere dakconstructie toegepast dan is het opslaan van water op het dak vaak niet mogelijk en zal een irrigatiesysteem met druppelslangen toegepast moeten worden. Om bevroren leidingen te voorkomen, moet in de winter de irrigatie worden afgesloten. Geen probleem voor de meeste beplanting, maar wintergroene bomen kunnen door de combinatie van wind, zon en vorst snel opdrogen. Extra nazorg is dan vereist.
Formaat van de boom op het dak
Het formaat van bomen op daken is vaak een discussiepunt. Door de extremere omstandigheden op daken met aan de ene kant het beperkte doorwortelbaar volume aan substraat en aan de andere kant hitte, droogte en wind, zullen bomen op daken nooit de omvang bereiken die op de ideale groeiplaats in een park wordt behaald. Beperk je de omvang van het wortelpakket dan beperk je namelijk ook de omvang van de kroon. Precies zoals een bonsai-boom functioneert. In feite pas je op een dak altijd een grote bonsai toe, waarbij de wind en droogte helpen met snoeien. Om die reden kunnen ook bomen die op hun natuurlijke groeiplaats kolossaal worden, in sommige situaties ook op daken toegepast worden. Denk bijvoorbeeld aan de grote Pinus nigra en Betula pubescens op het depot van Boijmans Van Beuningen in Rotterdam. Of de Iepen op het Jaarbeursplein in Utrecht. Voor de kleinere daktuinen is het beter te kiezen voor bomen met een beperkter formaat, open kronen en een oppervlakkig en niet te dicht wortelstel.
Het aanplantformaat van de boom wordt vaak bepaald door de kluit en windbelasting en dus door substraatdikte en gewicht dat de dakconstructie aan kan. In het ontwerp van de daktuin ga je dus niet alleen uit van het bovengrondse formaat van de boom, maar je tekent ook de kluitmaat in. Daarmee wordt ook zichtbaar op welke plekken verankeringsconstructies toegepast moeten worden. De constructies zijn vaak steviger aan de randen van daken en op kolommen. Ook vanuit esthetisch oogpunt is het interessant om bomen aan de dakrand toe te passen: het maakt de daktuin vaak beter zichtbaar vanaf straatniveau, wat de interesse wekt om hier naartoe te gaan.
Boomveer
Een boomveer maakt, door zijn beperkte gewicht, het toepassen van een boom vaak mogelijk op een plek waar het anders niet kan. Een boomveer is een stalen frame waarin een boom wordt opgehangen. Hiermee worden de klappen van de wind afgevangen. Dit in combinatie met een specifiek geprepareerde kluit, voorzien van irrigatie en sensoren, maakt dat de boomveer plug & play in te zetten is.
Enkele daktuin favorieten
Vaak zijn dit bomen die van nature ook open en extreme (pioniers)situaties groeien:
Acer campestre, Acer monspessulanum, Amelanchier lamarckii, Arbutus unedo, Betula pubescens, Cornus mas, Gymnocladus dioica, Malus toringo, Mespilus germanica, Osmanthus x burkwoodii, Pinus mugo, Pinus sylvestris ‘Watereri’, Pinus nigra, Pyrus calleryana ‘Chanticleer’, Quercus cerris, Tamarix ramosissima, Zelkova serrata
Onze tip: maak een moodboard van bomen geselecteerd op basis van factoren zoals groeicondities, afmeting, gewicht, wortelsysteem, onderhoud en uitstraling!
