De eetbare (bos)tuin is een trend. Dit zien we onder andere terug in de groeiende behoefte aan beplanting met eetbare vruchten, zowel voor particuliere tuinen als voor de openbare ruimte. De behoefte aan verbinding tussen mens, natuur en eetbaar groen lijkt sterker dan ooit.
Maar wat is nou het geheim achter de groeiende populariteit van voedselbossen, en wat is een voedselbos precies? In deze blog gaan we in op deze vragen.
Wat is een voedselbos?
Een voedselbos, ook wel bekend als een eetbare bostuin, is een divers, meerlagen agro-ecosysteem, dat door de mens ontworpen is om de structuur en functies van een natuurlijk bos na te bootsen en daarmee gebruikmaakt van de ecologische principes hiervan. Er worden zoveel mogelijk bomen, struiken, klimplanten, kruidachtige planten en wortels bij elkaar geplant. Deze zijn eetbaar voor de mens of op een andere, indirecte manier ondersteunend aan het voedselbos.
Al deze planten zijn complementair aan elkaar, helpen elkaar groeien en vormen op die manier een kleinschalig ecosysteem, dat zichzelf kan onderhouden en functioneert zonder externe input, zoals mest en pesticiden. De planten in een voedselbos staan grotendeels door elkaar. Afhankelijk van het doel van het voedselbos zijn er maar weinig gedeeltes waar maar één enkele soort staat. Een hoge diversiteit zorgt namelijk voor een gezond ecosysteem (1).
In een groter verband is permacultuur de overkoepelende filosofie en methodologie (ontwerpsysteem) waaronder agroforestry en voedselbossen vallen. Permacultuur gaat niet alleen over voedselproductie, maar ook onder andere waterbeheer, woningbouw, energie, sociale structuren en volgt daarbij de ethische principes zorgdragen voor de aarde, voor elkaar en samen delen. Agroforestry is een landbouwtechniek waarbij bomen en struiken worden gecombineerd met gewassen en/of vee. Dit kan vallen onder permacultuur als de principes worden gevolgd maar ook worden toegepast in de moderne grootschalige landbouw. Een voedselbos kan worden gezien als een vorm van agroforestry, met een nog sterkere ecologische insteek. Maar beiden proberen ecologische processen zoals schaduwwerking, bodemverbetering en biodiversiteit te benutten. Er worden verschillende gewassen en planten gecombineerd om natuurlijke habitats te creëren.
De historie van het voedselbos
Het voedselbosconcept is niet nieuw, integendeel: voedselbossen zijn naar alle waarschijnlijkheid ‘s werelds oudste vorm van landbouw. In Marokko, Mexico en Indonesië zijn oeroude restanten van voedselbosbouw gevonden. In het Westen raakte deze natuurinclusieve manier van landbouw de afgelopen 100 jaar meer naar de achtergrond, door de opkomst van de moderne landbouw en zijn technologieën.
Op verschillende plekken ter wereld heeft het voedselbos echter altijd een centrale rol behouden en daar worden voedselbossen ook wel als huis-tuinen gekend, omdat ze rondom huis gevestigd zijn. Onderzoekers refereren aan deze tuinen als multistrata systems: op natuurlijke bossen geïnspireerde systemen met verschillende lagen beplanting die koolstof vastleggen. Vooral in tropisch Azië en Afrika, Centraal-Amerika en in gematigde en subtropische delen van China vindt men duizenden kilometers aan dit soort tuinen (2).
In de jaren tachtig legde de Engelse voedselbospionier Robert Hart een eetbare tuin van 500 vierkante meter aan in een gematigd klimaat; in Shropshire, Engeland. Dit was een inspiratie voor velen en een van de voorlopers voor de voedselbosbeweging van nu. Vanaf 2020 wint het voedselbos ook steeds meer aan belangstelling in België en Nederland (2).
De term forest gardening, voedselbostuinieren, is in de jaren tachtig door diezelfde Robert Hart bedacht. Hij experimenteerde in zijn eigen tuin met talloze eetbare planten, bomen en struiken en ontwierp daarmee een van de eerste voedselbossen in Groot-Brittannië (2). Het concept ‘voedselbos’ wordt vaak geassocieerd met iets heel groots, maar voedselbossen komen in allerlei schalen voor: van de eigen achtertuin tot openbare stukken in een stad, tot aan lege akkers in landschappelijke omgevingen. Hoewel een voedselbos een zeker formaat moet hebben om een zelfregulerend systeem te zijn, kunnen ook kleinere oppervlaktes bijdragen leveren aan ecosysteemdiensten zoals: voedsel voor mens, dier en insect, waterretentie, bodemverbetering, stikstofbinding en windkering. Ook de educatieve functie van eetbare beplanting is natuurlijk heel belangrijk.
De voordelen van het voedselbos en waarom is het nu zo relevant?
Een voedselbos draagt een belangrijke steen bij aan het herstellen van de natuur en speelt een wezenlijke rol in het tegengaan van de klimaatverandering, aldus Natasja Oerlemans, expert voedsel en landbouw. Het voedselbos helpt bij het vasthouden van CO2, zorgt voor een gezond bodemleven - onder andere door middel van stikstofbindende planten en planten die zich focussen op het ophalen van voedingsstoffen in de diepere grondlagen en is beter bestand tegen weersextremen (2). Bij hevige regenval werkt het voedselbos als een spons, bij langdurige droogte houdt het water vast. De klimaatadaptieve kwaliteiten van het voedselbos lijken veelbelovend voor de toekomst.
Om daar nog meer onderbouwde uitspraken over te kunnen doen, wordt er volop geëxperimenteerd met deze natuurinclusieve vorm van landbouw. Van publiek toegankelijke parken in drukke steden tot akkers op het platteland, en van eetbare daktuinen tot aan het verbouwen van voedsel in de eigen achtertuin: er is ontzettend veel mogelijk. Zo legt de Wageningse Universiteit (WUR) in Nederland momenteel een eigen voedselbos aan op een hectare grond op haar eigen terrein, om zo van nog dichterbij onderzoek te kunnen doen naar de positieve effecten van voedselbosbouw, ook op de langere termijn.
De opbouw van een voedselbos en het belang van een goed ontwerp
De belangrijkste elementen van een goed ontworpen voedselbos vinden we terug in een gelaagde opbouw. Dit vertaalt zich in een ontwerp en daaropvolgende beplanting die niet alleen uit grote en kleinere bomen en heesters bestaat, maar ook uit klimplanten, eenjarige groentes, kruipende bodembedekkers, een kruidlaag en bloembollen.
Doordat een voedselbos als polycultuur ontworpen is, krijgen ziektes en plagen minder snel de kans om massaal om zich heen te grijpen en daarmee de oogst te beïnvloeden (3). Een goed ontwerp biedt een thuis voor vele diersoorten. In voedselbossen wordt volgens Van Eck vaak gewerkt met een ‘glazen plafond’ op het gebied van plaagbeheer: de natuur grijpt zelf in wanneer de plaagdruk op een bepaald gebied oploopt. Natuurlijke vijanden van de betreffende overlast worden, door een slim ontwerp, vanzelf aangetrokken tot het voedselbos. Geduldig afwachten vormt hierbij de grootste uitdaging.
Een goed ontworpen voedselbos vormt een zelfvoorzienend systeem en kan een verscheidenheid aan fruit, groenten, noten, kruiden, paddenstoelen en nog veel meer bieden. Tegelijkertijd bevortdert het de biodiversiteit, maakt de bodem gezonder en is zo weerbaarder tegen invloeden van buitenaf. Het is een duurzame en regeneratieve benadering van voedselproductie: een ‘nieuwe’ manier van leven, die tegelijkertijd ook al heel ver terugvoert.
Alle planten in hun totaliteit vormen samen dus een compleet mini-ecosysteem. De een kan niet zonder de ander. En ook bomen vervullen in dit plaatje een zeer wezenlijke rol. Met deze filter in de TreeEbb kan je alvast boomsoorten bekijken met eetbare delen.
Bronnen
1. Jaeger, De. L. (2023). Ontwerp je eigen voedselbos. Sterck en De Vreese.
2. Crawford, M. (2018). Praktisch handboek voedselbossen: ontwerp, aanleg en onderhoud van een eetbare bostuin. Schildpad Boeken.
3. Wouter van Eck (2024). Basiscursus voedselbossen. Groesbeek.
