Bomen vormen het fundament van het voedselbos: ze bepalen de structuur, veerkracht en rijkdom van het ecosysteem. Hun functie gaat verder dan de voor de hand liggende voedselproductie van vruchten, noten, bloemen of bladeren. Ze spelen ook een sleutelrol in beschaduwing, waterbeheer, biodiversiteit en bodemverbetering. Anders dan in de traditionele landbouw vormen bomen in een voedselbos een permanent, veerkrachtig ecosysteem waarin productiviteit hand in hand gaat met ecologie.
In deze blog gaan we dieper in op de functies van bomen in voedselbossen. We kijken naar vruchtdragende soorten zoals tamme kastanje en moerbei, maar ook naar ondersteunende boomsoorten zoals els en robinia, die stikstof vastleggen en het bodemleven stimuleren. Hoe kies je de juiste boom op de juiste plek in een voedselbos? Wat is de langetermijnwaarde van bomen in een voedselbos? Waarom is het aanplanten van verschillende boomsoorten zo belangrijk? En welke bomen zijn geschikt voor ons klimaat wanneer je een voedselbos aanlegt?
Ecosysteemopbouw en de rol van bomen in het voedselbos
Zoals de naam al zegt is een voedselbos een bossysteem. Om de specifieke functies van bomen in een voedselbos te begrijpen, is het van belang om de ontwikkelingsfasen van een natuurlijk bos te kennen: de successiefasen. Veel voedselbossen beginnen tegenwoordig in een weiland of op een akker. Dat heeft nog weinig te maken met de kwaliteiten van een bos, waardoor het langer duurt voordat de beplanting aanslaat. Climaxbomen en struiken die worden overwoekerd door gras hebben zelfs nauwelijks kans van slagen.
Ecologische successie van kale grond tot bos verloopt van eenjarige planten (akkergewassen of onkruiden) naar grassen. Vervolgens ontstaan er plekken waar humus ophoopt en waar vaste planten zich vestigen. Daarop volgen pioniersbomen en dat zou ook de eerste stap moeten zijn bij het aanplanten van een voedselbos. Deze boomsoorten zorgen voor windbescherming, verbeteren de bodemstructuur en creëren een microklimaat waarin latere soorten goed kunnen groeien.
Om deze successie te versnellen worden vaak pioniersoorten gebruikt zoals berken, wilgen, populieren, robinia en elzen. In een voedselbos zijn vooral els en robinia waardevol om hun stikstofbindende vermogen, terwijl wilgen een belangrijke nectarbron vormen in het vroege voorjaar. Daarnaast kan het aanplanten van enkele strategische soorten als grotere bomen (grote maten) helpen om sneller richting een climaxstadium te bewegen. Zo kunnen ook eerder climaxsoorten als haagbeuken, linden en iepen worden toegevoegd.
Van bacteriedominantie naar schimmeldominantie
Wanneer boomsoorten als haagbeuk, linde en iep al in grotere maat worden toegepast, hebben ze direct invloed op biodiversiteit en microklimaat. Ze zorgen voor schaduw tegen zon, luwte tegen wind en leveren snel verterend blad, wat de bodemvorming ten goede komt. Dit is belangrijk voor de transformatie van een bacteriedominante bodem naar een schimmeldominante bodem. Mycorrhizaschimmels vormen ondergrondse netwerken die voeding en water verdelen, stress verminderen en het volledige systeem weerbaarder maken.
Vruchtbomen horen van nature in een latere successiefase. Veel hiervan zijn Rosaceae-soorten zoals appel, peer, kers, pruim en mispel, en zijn mid-successiesoorten. Vogels eten de vruchten en verspreiden de zaden terwijl ze rusten in pioniersbomen. Vruchtbomen hebben vaak rijkere bodems, voldoende voedingsstoffen en een stabiel microklimaat nodig om voldoende energie in vruchten te kunnen steken. Tegelijk hebben ze licht en lucht nodig om schimmelziekten te voorkomen en een goede vruchtzetting te stimuleren.
Het belang van veel verschillende boomsoorten in voedselbossen
De aanplant van zoveel mogelijk verschillende boomsoorten zorgt voor een gezonde diversiteit en daarmee voor een duurzaam systeem. Een voedselbos is als polycultuur ontworpen en zo ingericht dat ziektes en plagen minder snel de kans krijgen om zich heen te grijpen (Van Eck, 2024). Mocht er toch een plaag ontstaan, dan is er voldoende variatie om deze op te vangen.
Door het voedselbos te ontwerpen kunnen natuurlijke oplossingen voor ziektes en plagen meteen worden geïntegreerd, bijvoorbeeld door combinaties van planten die elkaar versterken. Ook wordt in voedselbossen vaak gewerkt met een ecologisch evenwicht ("glazen plafond") waardoor plagen zichzelf reguleren (Van Eck, 2024). Zie voor meer informatie hierover onze eerder geschreven blog over voedselbossen. Een groot aantal uiteenlopende soorten zorgt ook voor langdurige nectar- en vruchtaanbod: positief voor insecten, vogels en kleine zoogdieren en dus voor de algehele biodiversiteit. Het voedselbos van Wouter van Eck ligt bijvoorbeeld naast een natura 2000 gebied. Het voedselbos biedt echter een veel hogere biodiversiteitswaarde dan het gebied met inheemse bomen, omdat de diversiteit zorgt voor een langer seizoen aan nectar en vruchten (Van Eck, 2024).
Bomen kiezen per functie: stikstof, structuur en voedsel
Bij het ontwerpen van een voedselbos is het niet alleen belangrijk om bomen te kiezen op basis van voedselproductie, maar vooral op hun functie in het systeem.
- Stikstofbindende bomen zoals Alnus glutinosa (zwarte els), Robinia pseudoacacia (valse acacia), maar ook Cercis canadensis (Canadese judasboom), Cercis siliquastrum (judasboom), Elaeagnus angustifolia (olijfwilg), Elaeagnus multiflora (langstelige olijfwilg), Elaeagnus umbellata (schermolijfwilg), Gleditsia triacanthos (valse Christusdoorn) en Hippophae rhamnoides (duindoorn) verrijken de bodem actief. Ze gaan een symbiose aan met stikstofbindende bacteriën en maken zo voedingsstoffen beschikbaar voor omliggende planten. Deze soorten zijn bij uitstek geschikt in de pioniersfase van een voedselbos en rond productieve boomsoorten met een hogere stikstofvraag. Om het gemakkelijk te maken, tref je in de TreeEbb onder de filter 'bijzonderheden' ook de filter 'stikstof bindend' aan.
- Structuurbomen zorgen voor windbreking en schaduw. Denk aan Carpinus betulus (haagbeuk), Tilia cordata (winterlinde) of Populus tremula (ratelpopulier). Veel stikstofbindende bomen kunnen ook deze functie vervullen. Ze bepalen het microklimaat en maken het mogelijk om daaronder gevoeligere soorten succesvol te laten groeien. Carya-soorten zoals Carya illinoinensis, Carya ovata en Carya cordiformis geven de voorkeur aan een vochtige bodem en profiteren van de beschutting van populier of els. Hazelaar (Corylus avellana) groeit bijvoorbeeld zeer goed in de schaduw van Alnus cordata.
- Voedselproducerende bomen zijn de hoofdleveranciers van oogst in een volwassen voedselbos. Soorten als Castanea sativa (tamme kastanje), Juglans regia (walnoot), Carya ovata (witte bitternoot), Cornus mas (gele kornoelje), Mespilus germanica (mispel) en Morus alba (moerbei) leveren noten, vruchten of eetbare bladeren. Sommige soorten zijn al jong productief, andere vergen meer geduld maar leveren op termijn grote waarde of kunnen het beste als grote boom geplant worden om direct te leveren. Veel voedselproducerende bomen vervullen daarnaast ook één of meer ondersteunende functies.
Geschikte boomsoorten voor voedselbossen in ons klimaat
Bij de soortenkeuze in voedselbossen spelen locatiegebonden factoren een cruciale rol, zoals bodemtype, vochtgehalte, windbelasting (bijvoorbeeld zeewind) en of het voedselbos zich in een stedelijke of landelijke omgeving bevindt. Veel succesvolle voedselbossen combineren inheemse soorten met voedselproducerende exoten die zich goed hebben aangepast aan ons gematigde klimaat.
Hoewel het voedselbos als ecosysteem al eeuwenlang bestaat, is de toepassing ervan als vorm van moderne voedselproductie relatief nieuw. Daarom worden er op dit moment veel nieuwe cultivars ontwikkeld en getest. Vaak is het verstandig om te starten met betrouwbare basissoorten zoals oude appel-, peren-, pruimen- en kersenrassen, en soorten zoals mispel, kweepeer, vijg, tamme kastanje en walnoot. Zaailingen van notenbomen (Juglans regia) zijn mogelijk minder productief, maar bieden sterke wortelsystemen die beter tegen droogte kunnen.
Door kruisingen zijn verbeterde rassen ontdekt, zoals Juglans ailantifolia × cinerea, Castanea sativa × mollissima en Castanea sativa × crenata. Deze hybriden combineren opbrengst en ziekteresistentie van Aziatische of Amerikaanse soorten met de aangepaste eigenschappen van Europese soorten. Veel cultivars dragen Oost-Europese namen, en zijn cultivars afkomstig uit voormalige Sovjetlanden waar grootschalig veredelingsonderzoek is gedaan ten behoeve van voedselzekerheid. Dit geldt bijvoorbeeld voor gele kornoelje (Cornus mas), olijfwilg (Elaeagnus), en lijsterbes (Sorbus), maar ook voor oorspronkelijk Aziatische soorten zoals nashipeer (Pyrus pyrifolia), kaki (Diospyros kaki), en meidoorn (Crataegus soorten).
Waardevolle soorten in kleinere aantallen
Naast de hoofdgroepen zijn er bijzondere bomen die in kleine aantallen veel waarde kunnen toevoegen binnen een voedselbos:
- Zanthoxylum simulans (szechuanpeper): eetbare, aromatische vruchten
- Tilia henryana (wimperlinde): bloeit later en verlengt daardoor het nectarseizoen van lindes
- Hovenia dulcis (Japanse krentenboom): zoete vruchtsteeltjes, hitte- en droogtetolerant
- Celtis-soorten (netelboom): eetbare vruchten, sterk, ziekteresistent en bladstrooisel
- Magnolia-soorten: eetbare bloemblaadjes, toepasbaar in gerechten
Let bij moerbeien op de juiste herkomst. Zwartvruchtige moerbeien zijn meestal hybriden van Morus alba en Morus rubra, niet van Morus nigra. Morus nigra is beperkt winterhard en vraagt een warme, beschutte standplaats.
Boomkwekerij Ebben als totaalleverancier voor voedselbossen
Ben je bezig met het ontwerp of de uitbreiding van een voedselbos? Boomkwekerij Ebben denkt graag mee. Als totaalleverancier leveren wij niet alleen bomen in alle soorten en maten, maar bieden wij ook alles wat nodig is voor een compleet beplantingsplan: van heesters, klimplanten en fruitstruiken tot bodembedekkers en kruidlaagplanten. Met onze grote maten bomen kunnen we direct bijdragen aan windbreking, schaduwvorming en een snellere systeemopbouw. Notenbomen die pas op latere leeftijd vruchten dragen, zoals Carya, walnoot of tamme kastanje, kunnen wij zelfs al vruchtdragend leveren.
Zoek je advies over boomsoorten, voedselbosontwerp of bodemgeschiktheid? De specialisten van Boomkwekerij Ebben helpen graag met een passend beplantingsadvies voor jouw voedselbos. Kijk voor meer informatie op onze TreeEbb.
Bronnen
1. Wouter van Eck (2024). Basiscursus voedselbossen. Groesbeek.
